KAŹMIERZ
Wieś gminna nad Samą, położona 12 km na południe od Szamotuł przy drodze do Buku i nieczynnej linii kolejowej z Rokietnicy do Międzychodu.
W przeszłości miejscowość nosiła nazwę Kazimierz. Po raz pierwszy wieś i parafia wymienione zostały w 1298 r. w dokumencie biskupa poznańskiego Andrzeja Zaremby. Po raz pierwszy wymieniony został jako miasto w 1382 r. kiedy stanowił własność Sędziwoja Świdwy i został zniszczony w wyniku najazdu Domarada z Pierzchna podczas wojny domowej Nałęczów i Grzymalitów. Prawa miejskie posiadał jeszcze w 1793 r. jednak utracił je na początku XIX w. W przeszłości miasto prywatne. W 1888 r. Kaźmierz uzyskał połączenie kolejowe z Poznaniem i Międzychodem. Do 1909 r. istniał tu szpital.
Pozostałą część dawnego rozplanowania miejskiego stanowi czworokątny rynek z rozbudową parterową. Na północ od niego wznosi się późnogotycki kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Murowany, wzniesiony w 1494 r. z fundacji Jana Świdwy Szamotulskiego na miejscu wcześniejszego drewnianego, pochodzącego z końca XII w.
Kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/gallery,1,9211.html
Do jednonawowej budowli dobudowano w 1515 r. kaplicę św. Anny tworząc rodzaj nawy bocznej. W 1934 r. od strony południowej dobudowano neogotycką kaplicę grobową Skrzydlewskich.
Obok kościoła od strony rynku znajduje się grób powstańca kościuszkowskiego Antoniego Wodkiewicza oraz grobowiec rodziny Jarochowskich m.in. Cypriana – powstańca listopadowego, kawalera Złotego Krzyża Virtuti Militari i jego syna Kazimierza – wybitnego historyka i działacza narodowego.
Na stoku doliny Samy rozciąga się zespół parkowo-pałacowy z drugiej połowy XIX w. o powierzchni 6 ha. Neogotycki pałac o cechach romantycznych, urozmaiconej bryle i ciekawej dekoracyjnej elewacji został wybudowany w połowie XIX w. i przebudowany w końcu XIX w. według projektu architekta Karola Würtembergera. Park pochodzący także z drugiej połowy XIX w. częściowo został przekształcony po II wojnie światowej. W nim m.in. staw o powierzchni 0,12 ha.
Pałac w Kaźmierzu
http://kazmierz.info/galeria/displayimage-3559.html
GAJ WIELKI
Wieś w gminie Kaźmierz , 18 km na południe od Szamotuł, przy szosie nr 92 z Poznania do Pniew.
Po raz pierwszy wzmiankowana w 1382 r. O wcześniejszej metryce świadczą znalezione tutaj naczynia i ozdoby pochodzące z osady wczesnohistorycznej. Z Gaju Wielkiego wywodzili się Skórowie z rodu Awdańców, z których najbardziej znanym przedstawicielem rodu był Piotr Skóra.
Od 1832 r. Gaj Wielki pozostawał w rękach rodziny Kwileckich, a następnie Hebanowskich, z której wywodził się znany architekt Stanisław Hebanowski – twórca m.in. Teatru Polskiego oraz kilkunastu XIX-wiecznych pałaców wielkopolskich. Z tejże rodziny pochodził też znany reżyser teatralny – również Stanisław. W 1939 r. majątek Gaj Wielki należał do doktora Bogumiła Hebanowskiego i składał się z 1.483 ha ziemi, miał ceglarnię i gorzelnię.
Znajduje się tam dawny parterowy dworek-dom z końca XVIII w. Przy nim 2 oficyny: z drugiej połowy XIX w. i przełomu XIX i XX w. Wśród zabudowań gospodarczych zachowały się m.in. dawna gorzelnia i obora z drugiej połowy XIX w. Przy szosie stoi budynek dawnej poczty konnej o cechach późno klasycystycznych z połowy XIX w. z dwoma bocznymi skrzydłami. Była to jedna ze stacji służących do zmiany koni na trasie z Poznania do Berlina. W drugiej połowie XIX w. między Szamotułami a Gajem Wielkim istniało stałe połączenie dzięki kursującemu raz dziennie czteroosobowemu wozowi pocztowemu.
Dworek w Gaju Wielkim
https://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/dwor-w-gaju-wielkim/
Budynek dawnej poczty konnej w Gaju Wielkim
https://relacje-fotograficzne.com/budynek-dawnej-poczty-konnej-w-gaju-wielkim-gmina-kazmierz/
Nieopodal budynku dawnej szkoły stoi kaplica pw. Matki Boskiej z Lourdes wzniesiona w latach 1979-1981 wykorzystująca różnice w wysokości terenu.
Na północny wschód od wsi uruchomiono w 1980 r. niewielką kopalnię ropy naftowej o wydajności około 50 ton na dobę.
Piotr Skóra (zm. 1468 r.) - protoplasta linii Obornickich. Pełnił m.in. funkcje kasztelana kaliskiego i starosty generalnego Wielkopolski. Stał się właścicielem Gaju Wielkiego i 3 wsi w okolicy, Kiączyna, Międzychodu wraz z wójtostwem i 5 wsiami oraz tenuty obrnickiej. W 1466 r. był jednym z negocjatorów pokoju toruńskiego z Krzyżakami. Pochowany został w Obornikach.
BYTYŃ
Wieś w gminie Kaźmierz, 15 km na południe od Szamotuł przy drodze nr 92 z Poznania do Pniew, na południowym krańcu Jeziora Bytyńskiego.
Po raz pierwszy wzmiankowana w 1322 r. pod nazwą Bitino. Wieś posiada jednak znacznie starszą metrykę. Na pobliskich polach odkryto tutaj w 1873 r. skarb miedziany z wczesnej epoki brązu, w skład którego wchodziły m.in. miedziane figurki dwóch wołków sprzężonych jarzmem, datowane na okres 2300-1600 lat p.n.e. pochodzące prawdopodobnie z terenów dzisiejszej Syrii, będące jedynym tego rodzaju obiektem odkrytym na ziemiach polskich.
W latach 1447-1537 Bytyń wymieniany nył jako miasto. W XV w. znajdował się tutaj gród z zamkiem. Od 1520 r. wieś należała do Konarzewskich herbu Poraj, a od połowy XVII w. do Bojanowskich herbu Junosza. W 1751 r. wieś kupił Andrzej Niegolewski herbu Grzymała.
W Bytyniu 27 listopada1806 r. odbyło się powitanie Napoleona jadącego do Poznania. Na spotkanie z cesarzem wyszedł na czele kompanii piechoty młody porucznik, późniejszy sławny generał, Dezydery Chłapowski.
Późnogotycki jednonawowy kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny z 1534 r., wzniesiony został prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego z drugiej połowy XIII w. Przebudowany w 1906 r. został powiększony o kaplicę i kruchtę. W dolnych częściach murów zachowane wielkie głazy narzutowe. W 1992 r. w celu powstrzymania procesu pękania ścian nawy, od strony zachodniej dobudowano kwadratową wież, którą trzy lata później pokryto blaszanym Chełmem. Nieopodal kościoła budynek plebanii z końca XIX w. oraz nieco starsza od niej dzwonnica.
Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
http://www.polskaniezwykla.pl/web/gallery/photo,91604.html
Pomiędzy szosą a jeziorem rozciąga się park krajobrazowy o powierzchni 11,1 ha założony w drugiej połowie XVIII w. w stylu włoskim, przekształcony na krajobrazowy w XIX w. Centralne miejsce zajmuje klasycystyczny dwór, wzniesiony około 1785 r. dla Felicjana Niegolewskiego przez Bernarda Leinmerbera z Poznania, gruntownie przebudowany w 1840 r. i rozbudowany w końcu XIX w. przez dodanie piętra. Z tarasu rozciąga się widok na jezioro Bytyńskie.
Jezioro Bytyńskie
https://lutom.pl/jezioro-bytynskie/
W lesie koło Bytynia, przy drodze do Grzebieniska, 4 listopada 1939 r. oddziały Wehrmachtu i SS rozstrzelały 72 osoby przywiezione samochodami z nieznanych miejscowości. Na zbrodni stanął betonowy pomnik z tablica pamiątkową. Obecnie zwłoki pomordowanych spoczywają na cmentarzu w Kaźmierzu. W lasach bytyńskich później jesienią 1939 r. gestapo i żandarmeria rozstrzeliwały przy szosie licznie zwożonych tutaj skazańców. W 1944 r. hitlerowcy ekshumowali mogiły, a zwłoki ofiar spalili. Zginęło w tym miejscu około 200-300 osób.
Andrzej Marcin Niegolewski (1787-1857) - w 1806 r. w Poznaniu wstąpił do szwadronu Gwardii Honorowej Napoleona. Był pułkownikiem Wojska Polskiego. W 1807 r. walczył na Pomorzu (pod Tczewem i Gdańskiem), a później w kampanii hiszpańskiej, gdzie uczestniczył w słynnej szarży kawalerii w wąwozie pod Samosierrą. Za bohaterską postawę otrzymał od Napoleona Legię Honorową. W późniejszym okresie był m.in. czynny udział w powstaniu listopadowym 1830-1831. Aktywny działacz społeczny i wieloletni poseł na sejm prowincjalny, w czasie którego obrad występował często w obronie języka polskiego w życiu publicznym. Zmarł w 1857 r. w Poznaniu. Prochy pułkownikka pierwonie pochowanego na cmentarzu w Buku, w 1923 r. zostały uroczyście przeniesione do krypty Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu.
Pomnik w Lesie Bytyńskim
http://www.kazmierz.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&menu=23&dzialy=23&akcja=artykul&artykul=9616