Gmina Szamotuły

SZAMOTUŁY

Miasto powiatowe nad Samą, 35 km na północny zachód od Poznania, przy linii kolejowej z Poznania do Szczecina oraz nieczynnej linii do Międzychodu, węzeł dróg lokalnych do Poznania, Wronek, Czarnkowa, Obornik, Pniew i Buku.

Początki Szamotuł sięgają XI w. Z tego okresu pochodziła osada położona ok. 2,5 km na północ od obecnego rynku, należąca do Szamotulskich herbu Nałęcz. Najstarsza wzmianka o niej pochodzi z 1231 r. Jeszcze przed 1257 r. Szamotuły otrzymały od księcia Przemysła I prawo do odbywania targów. Tam także w XII lub na początku XIII w. pobudowano kościół parafialny pw. Św. Marcina, wzmiankowany po raz pierwszy w 1298 r. Nowe przywileje, w tym prawo odbywania targów, nadał Szamotułom książę Przemysł II w 1284 r., w dokumencie potwierdzającym wcześniejsze posiadanie przez właściciela tych dóbr kasztelana Tomisława.

Inna przedkolacyjna osada obronna znajdowała się niegdyś na południe od obecnego centrum. Położony na prawym brzegu Samy obszar nosił nazwę Świdlin Ostrówek. Nazwa osady świadczy, iż była to wyspa, którą porastały gęsto drzewa i krzewy derenia świdwy. Wzięła od niego swoją nazwę nie tylko osada, lecz także władający nią ród Szamotulskich herbu Nałęcz.

Osada ta położona była na starym trakcie handlowym z Poznania przez Wronki do Wielenia i dalej na Pomorze. W 1352 r. należała do Dzierżykraja zwanego Świdwą, po którym przejął ją jego wnuk Sędziwój Świdwa, późniejszy wojewoda poznański. Prawdopodobnie z jego inicjatywy wzniesiono na Świdlinie murowany zamek z kamienia polnego i cegły, wzmiankowany po raz pierwszy w 1381 r. Istnieje przypuszczenie, że powstał on na bazie wcześniejszego – drewnianego.

Nie można wreszcie pominąć innego ośrodka, jakim było wczesnośredniowieczne grodzisko obronne typu stożkowego tzw. Osówka, pochodząca z XI w. i położone 1,5 km od centrum obecnego miasta, przy drodze do Gałowa. Podczas wojny Nałęczów z Grzymalitami w 1383 r. była ona miejscem obrony wojewody poznańskiego Sędziwoja.

Nieznana dokładnie data przyznania Szamotułom praw miejskich. Za ich namiastkę można jednak uznawać otrzymane w 1284 r. od Przemysła II prawo targów. Jako miasto miejscowość wymieniona została po raz pierwszy w 1383 r. Przywileje miejskie ponowił Szamotułom w 1420 r. Władysław Jagiełło, a potwierdził je dwukrotnie Kazimierz Jagiellończyk w 1450 r. i 1455 r.

Prawa te dotyczyły obecnego miasta, w którym od drugiej połowy XIII w. istniał kościół św. Stanisława wzmiankowany po raz pierwszy w 1306 r. Położoną na północ osadę dla odróżnienia poczęto nazywać Starymi Szamotułami. Uległy one zniszczeniu w 1383 r. podczas wojny domowej Nałęczów z Grzymalitami. Spalona wówczas osada nie powróciła nigdy do świetności i na początku XIX w. w ostatecznie zniknęła z mapy. Tamtejszy kościół pw. Św. Marcina pełnił do 1486 r. obowiązki parafii, kiedy to został inkorporowany do kościoła pw. Św. Stanisława. Lokowane tam miasto zostało ponownie odkryte w 2007 r. na podstawie zdjęć lotniczych. Na ich podstawie udało się i badań geofizycznych udało się ustalić dokładne umiejscowienie rynku i siatki ulic, a także zarys chałup i zabudowań gospodarczych. Miasto miało powierzchnię 23 ha z centralnym czworobocznym rynkiem o boku 74 m. Całość terenu objęta jest ochroną konserwatorską.

Pierwotny herb Szamotuł przedstawiał głowę św. Jana Chrzciciela na misie, na czerwonym polu. Wraz z lokacją nowego miasta, otrzymało ono także nowy herb, przedstawiający ukoronowana głowę z dwoma klejnotami w kształcie rombów na niebieskim polu.

  Aktualny herb Szamotuł 
http://www.kapliczki.turystyka.pl/powiatszamotulski_.htm

Nowe Szamotuły rozlokowały się na suchych kępach wśród otaczających je mokradeł. Konieczność dostosowania się do warunków terenowych wpłynęła na wrzecionowaty  układ urbanistyczny oraz umiejscowienie kościoła farnego. Z rynkiem związane były trzy główne ulice: Wroniecka, Poznańska i Klasztorna (ob. Dworcowa) prowadzące przez groble do położonych nieopodal miasta przedmieść. Miasto położone było na ważnym szlaku handlowym z Poznania do Szczecina dzięki czemu mogło stać się ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu.

W pierwszej połowie XV w. powstał w Szamotułach najstarszy list miłosny w języku polskim napisany przez nieznanego autora.

Miejscowość należała wówczas do średniej wielkości miast wielkopolskich. W 1458 r. na wyprawę malborską zgodnie z postanowieniami sejmiku w Środzie Wielkopolskiej zobowiązana była wystawić 12 pieszych. W 1445 r. Dobrogost Świdwa, kasztelan poznański i starosta generalny wielkopolski, założył tutaj szkołę parafialną. Wielu jej wychowanków kontynuowało naukę w Akademii Krakowskiej. W okresie renesansu Szamotuły szczyciły się największą spośród miast prywatnych liczbą studentów, których doliczono się ponad 110. Z Wielkopolski większa liczbę mogą poszczycić się tylko dwa miasta królewskie Poznań i Kościan. Wówczas to pojawiło się powiedzenie „głuchy, byle do Szamotuł”.

Na początku XV w. Szamotuły i dobra szamotulskie uległy podziałowi pomiędzy dwóch synów wojewody poznańskiego Sędziwoja Świdwy Szamotulskiego: Wincentego – kasztelana międzyrzeckiego i Dobrogosta – kasztelana poznańskiego i starostę generalnego Wielkopolski. Pierwszy z nich otrzymał część południową wraz z zamkiem świdwińskim, natomiast drugi część północną. W tej właśnie części w drugiej połowie XV w. pobudowano nowy, niewielki zamek obronny.

Pierwotnie Szamotuły stanowiły własność Nałęczów Szamotulskich. Na początku XVI w. północna część miasta, jako wiano jedynej córki ostatniego z Szamotulskich Andrzeja, przeszła w ręce Górków. Południowa natomiast aż do 1580 r. pozostałą w rękach Świdwów Szamotulskich. Zarówno Szamotulscy jak i Górkowie piastowali szereg wysokich stanowisk państwowych (wojewodów, kasztelanów, starostów generalnych) co sprzyjało rozwojowi miasta.

Od połowy XVI w. zaczęli osiedlać się tutaj licznie uchodzący ze swoich krajów bracia czescy, kalwini, luteranie, prześladowani w swoich krajach za poglądy religijne. Sprzyjali temu ówcześni właściciele miasta Łukasz III Górka i Jan Świdwa Szamotulski. Dzięki nim Szamotuły stały się na pewien czas ważnym ośrodkiem reformacji. Prawdopodobnie w 1551 r. bracia czescy założyli tutaj pierwszą w Wielkopolsce drukarnię, którą w latach 1558-1561 kierował przybyły z Królewca drukarz Aleksander Aujezdecki. W Szamotułach wydał on 8 pozycji o objętości ponad 260 arkuszy w językach polskim, łacińskim i czeskim. Drukarnia ta funkcjonowała do 1575 r.

W pierwszej połowie XVI w. wzniesiono w mieście kolejne dwa kościoły. Pierwszy, drewniany pw. Św. Mikołaja na przedmieściu Wronieckim, przetrwał do początków XVII w., kiedy ze względu na zły stan został rozebrany. Drugi pw. Św. Ducha pobudowany został na przedmieściu Poznańskim i w latach 1594-1620 służył braciom czeskim. W XVIII w. wzniesiono na jego miejscu nową świątynię poświęcona w 1769 r., a rozebraną już w następnym stuleciu.

W 1580 r. umiera Jak Świdwa Szamotulski – ostatni męski potomek rodu władający południową częścią Szamotuł. Po nim wraz z dobrami szamotulskimi przechodzi ona w ręce Rokossowskich, a później Kostków, Łąckich, Kąsinowskich, Mycielskich i wreszcie w XIX w. niemieckich książąt von Sachsen Coburg-Gotha. W XVI w. miasto wydało na świat największego polskiego muzyka epoki renesansu Wacława z Szamotuł. Był nadwornym śpiewakiem w kapeli Zygmunta Augusta. Przedstawiciel niderlandzkiego stylu polifonicznego. Zachowały się po nim 3 motety i 7 lamentacji czterogłosowych, a ze źródeł pośrednich wiadomo także, iż był autorem m.in. mszy na osiem głosów, oficja  i pieśni wielkopostnych. Oceniany bardzo wysoko przez współczesnych, po dziś dzień znajduje wykonawców swoich dzieł w kraju i za granicą. Znawcy przedmiotu stawiają Wacława na równi z kompozytorami włoskimi i niderlandzkimi tamtego okresu.

Wacław z Szamotuł
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wac%C5%82aw_z_Szamotu%C5%82

Pomimo zmian właścicieli miasto rozwijało się, osiągając na przełomie XVI i XVII w. szczyt swojego gospodarczego rozkwitu. Liczba ludności wzrosła w krótkim czasie z 1500 w 1550 r. do ok. 4000 w 1620 r. Szamotuły stały się ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym. Istniało tutaj 14 cechów. Miasto znane było wówczas głównie z produkcji sukna w kolorach: białym, czerwonym, czarnym i niebieskim. W XVII w. pracowały tutaj 3 manufaktury i mieszkało ok. 300 sukienników. Eksportem wysokogatunkowego sukna szamotulskiego do Rosji, Szkocji i Niemiec zajmowały się domy handlowe Szkotów: Forbesów, Johnsonów i Gordonów – potomków osiadłych w mieście emigrantów. Jednym z nich był także urodzony w Szamotułach Jan Jonston – myśliciel i uczony, autor dzieł historycznych, medycznych i filozoficznych. Pomyślny rozbiór Szamotuł uległ zahamowaniu ok. połowy XVII w. i trwał aż do końca XVIII w. Drugi rozbiór Polski spowodował, że w 1793 r. Szamotuły znalazły się pod panowaniem pruskim.

Wiek XIX to okres zmagań o zachowanie polskości, a zarazem ożywienie życia gospodarczego i kulturalnego miasta, którego efektem był powolny, lecz systematyczny rozwój.  W 1835 r. powołano do życia Koło Towarzyskie dla Szlachty Folwarcznej oraz Dzierżawców Miasta i Okolicy Szamotuł, a trzy lata później Kasyno Obywatelskie, pełniące funkcję centrum polskiego życia gospodarczego, kulturalnego i oświatowego. Na siedzibę Kasyna pobudowano w rynku empirowy budynek tzw. Ogniska. W 1840 r. powołano tutaj Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych – pierwsze w Polsce towarzystwo archeologiczne.

W 1818 r. Szamotuły stały się siedzibą nowo utworzonego powiatu. W końcu XIX w. na początku XX w. powstało w mieście kilka dużych zakładów przemysłowych, jak: cukrownia, młyny, olejarnia i fabryka mebli.

Wybuch powstania wielkopolskiego zmobilizował mieszkańców do czynnej walki z Niemcami. Miasto oswobodziło się samodzielnie juz28 grudnia 1918 r. Dzięki przeprowadzonej w szybkim tempie akcji werbunkowej zorganizowano oddziały powstańcze, które uczestniczyły m.in. w opanowaniu poligonu w Biedrusku i wyzwoleniu Wronek, Sierakowa i Czarnkowa, a następnie walkach na różnych frontach, aż do zakończenia działań zbrojnych.

W okresie między wojennym rozwinęło się w mieście życie kulturalne. Powstały liczne towarzystwa i organizacje, wydawano własne gazety i czasopisma. Liczba ludności, która w 1817 r. wynosiła 1355, a w 1860 r. 3075 wzrosła w 1921 r. do 6772, w 1934 r. do 8754, by w 1938 r. osiągnąć 9197 mieszkańców.

Centrum miasta zachowało średniowieczny układ rozplanowania ulic, którego ośrodek stanowi czworoboczny rynek z zabudowanym blokiem zewnętrznym. Wokół niego i przy przyległych ulicach są domy z XIX w. i z początku XX w. W zachodniej pierzei empirowy budynek tzw. Ogniska z około 1835 r. w którym koncentrowało się życie społeczno-kulturalne miasta. Na elewacji frontowej dwa medaliony słynnych Szamotulan: Edmunda Calliera i Wacława z Szamotuł wykonane w 1961 r. przez Witolda Siwińskiego. W południowej części rynku na ścianie wewnętrznej zabudowy tablica pamiątkowa według projektu Edwarda Haupta, odsłonięta w 1958 r. na miejscu rozstrzelania 13 października 1939 r. przez hitlerowców 5 mieszkańców Otorowa.

Na północny zachód od rynku wznosi się najcenniejszy zabytek Szamotuł – gotycka kolegiata pw. Matki Boskiej Pocieszenia i św. Stanisława. Piękny, trzynawowy, bazylikowy kościół z dwoma wyniosłymi szczytami należy do najciekawszych w Wielkopolsce. Zbudowano go w latach 1423-1431 z fundacji Wincentego i Dobrogosta Świdwów Szamotulskich na miejscu wcześniejszego drewnianego wzmiankowanego w 1306 r. Swój obecny wygląd świątynia zawdzięcza rozbudowie z lat 1513-1542. W 1569 r. w posiadaniu protestantów, natomiast w latach 1573-1594 braci czeskich. Odnowiony w gruntownie w 1984 r. Jest to budowla trzynawowa w układzie bazylikowym. Na zewnętrznych ścianach świątyni znajduje się ponad 200 zagadkowych kulistych wgłębień tzw. Dołków pokutnych, będących najprawdopodobniej pozostałościami danych wierzeń i tajników medycyny ludowej.  Przypuszcza się, że otwory te powstały wskutek ucierania mączki ceglanej służącej za lekarstwo ludziom i zwierzętom.

W północnej części miasta znajduje się kompleks zamkowy z XVI w. , od 1990 r. Muzeum Zamek Górków. Pierwotny należący do Nałęczów zamek, wzniesiony w drugiej połowie XV w. przez Dobrogosta Świdwę Szamotulskiego został rozbudowany w latach 1513-1518 w stylu gotyckim, staraniem Łukasza III Górki, męża jedynek córki Andrzeja Szamotulskiego, Katarzyny. Pod koniec XVI w. stał się zwykłą rezydencja szlachecką. W XIX w. ówcześni właściciele zlecili architektowi Franciszkowi Marii Lanciemu opracowanie projektu jego przebudowy w modnym wówczas stylu neogotyckim, który jednak nie doczekał się realizacji. Zamek, zbudowany na planie litery L, na sztucznym wzniesieniu, powstał wskutek połączenia dwóch prostopadle do siebie ustawionych budynków. W narożniku wschodnim znajduje się wtopiona w bryłę cylindryczna wieża, zrekonstruowana w 1982 r. W piwnicach zachowały się gotyckie sklepienia krzyżowe. Podczas prac remontowych odkryto m.in. fragmenty gotyckiej i renesansowej polichromii, pokrywającej niegdyś ściany zamku. W 1990 r. otwarto tutaj muzeum, obrazujące wystrój wnętrz późnego renesansu i wczesnego baroku. 

Zamek Górków w Szamotułach 
https://www.facebook.com/muzeum.zamek/

Pozostałością dawnego systemu obronnego jest położona na południe od zamku Baszta Halszki, zwana także Wieża Czarnej Księżniczki. Czterokondygnacyjna wieża mieszkalna z cegły powstała w 1518 r. w wyniku rozbudowy pierwotnej wieży bramnej. Obecnie mieści się w niej ekspozycja obrazująca dzieje miasta i regionu od czasów najdawniejszych po okres międzywojenny. Z basztą związane są tragiczne dzieje księżniczki Elżbiety Ostrogskiej zwanej Halszką, która miała być tutaj więziona w latach 1559-1573 przez swego męża Łukasza III Górkę. Jej losy opisane m.in. przez Łukasza Górnickiego w „Dziejach w Koronie Polskiej”, w późniejszych latach stały się inspiracją dla wielu twórców.

Baszta Halszki w Szamotułach 
https://www.facebook.com/muzeum.zamek/

W pobliżu zamku, u wylotu dróg do Ostroroga i Obrzycka rozwinęło się w XV w. targowisko zwane później nowym Miastem (obok pl. Sienkiewicza) o kształcie trapezu. W jego centrum w 1865 r. wzniesiono neogotycki kościół ewangelicki, zburzony w 1958 r. W pierzei zachodniej pl. Sienkiewicza pod nr 8 zachował się budynek dawnej poczty konnej z XIX w. Przy ulicy Powstańców Wielkopolskich znajduje się pomnik żołnierzy radzieckich z 1945 r.

Na południe od rynku, nad rzeką Samą położony jest barokowy zespół dawnego klasztoru Franciszków Reformatów, wzniesiony w latach 1675-1682 z fundacji Jana Korzbok Łąckiego, kasztelana kaliskiego i właściciela Szamotuł oraz Jana Ulatowskiego, podstolego dobrzyńskiego. Przy jego budowie wykorzystano mury dawnego, średniowiecznego zamku Świdwów Szamotulskich. Po kasacie zakonu w 1831 r. zabudowania klasztoru służyły celom wojskowym, magazynowym i mieszkalnym. Kościół  pw. Św. Krzyża w okresie międzywojennym pełnił rolę kościoła gimnazjalnego. Uszkodzony podczas II wojny światowej, został ponownie otwarty w 1963 r. Od 1972 r. parafialny. Od zachodu do kościoła przylegają zabudowania danego klasztoru z wirydarzem. Przylegający do kościoła wschodni krużganek zamieniono w 1990 r. na kaplicę św. Maksymiliana.

GAŁOWO

Duża wieś w gminie Szamotuły, 2 km na południowy zachód od centrum Szamotuł, blisko granicy miasta, przy drodze do Pniew.

Wzmiankowana po raz pierwszy w 1382 r. jako własność Sędziwoja Nałęcza. Do XVI w. w rękach Szamotulskich. Od początku XVIII w. do 1939 r. własność rodziny Mycielskich. W latach 1820-1852 funkcjonowała tutaj pierwsza w Polsce, a zarazem w Wielkopolsce, cukrownia przerabiająca buraki z własnych plantacji. Produktem końcowym był cukier w formie bochenków chleba, który wozami dostarczano do Poznania. Zmiana koniunktury na cukier spowodowała zamknięcie fabryki. Założycielem i właścicielem cukrowni był Józef hr. Mycielski (1801 – 1885), który należał do pionierów racjonalnej gospodarki. Zakładał sady owocowe i ogrody warzywne, rozwijał przemysł rolny. Brał udział w powstaniu listopadowym 1830-1831.

Pałac w stylu neoklasycystycznym powstał około 1910 r. poprzez rozbudowę dworu z pierwszej połowy XIX w. Piętrowa, dziewięcioosiowa budowla posiada na osi półkolisty ganek, wsparty na kolumnach. W odnowionym w 1986 r. pałacu znajduje się obecnie siedziba Przedsiębiorstwa Rolniczo-Handlowego "Gałopol".

Pałac w Gałowie
http://www.dioblina.eu/Palac_w_Galowie_Galowo

OBRZYCKO

Miasto u ujścia Warty na skraju Puszczy Noteckiej, 12 km na północny zachód od Szamotuł, przy drodze Szamotuły-Czarnków i nieczynnej obecnie linii kolejowej z Wronek do Obornik.

Najstarsze ślady pobytu człowieka w okolicy dzisiejszego Obrzycka pochodzą z epoki brązu i wczesnego żelaza. Znaleziska z tego czasu odkryto podczas badań archeologicznych w pobliżu wsi Słopanowo. O kontaktach handlowych mieszkańców tej ziemi świadczy znaleziony w XIX w. srebrny skarb pochodzący z około 973 r. W 1842 r. znaleziono srebrny skarb składający się z 210 monet, 6.250 gramów drobnych fragmentów monet i 304 gramy ozdób. Były to monety cesarzy rzymskich i 4 pozaeuropejskich. Skarb obrzycki świadczy o tym, że przechodził tędy ważny szlak handlowy, którym kupcy wędrowali z odległych krajów lub że osada była już zamożna i prowadziła rozległy handel.

Pierwsza wzmianka źródłowa o Obrzycku pochodzi z 1238 r. Istniał tu wtedy dość znaczny gród strzegący przeprawy przez Wartę, a obok niego osada targowa. Gród był siedzibą kasztelana i miał stałą załogę wojskową. Dokumenty wymieniają wówczas kasztelana obrzyckiego Nieborę. W 1253 r. Obrzycko było krótko własnością Zakonu Rycerskiego Joannitów z Poznania. Dokument z 1256 r. wspomina o istnieniu tutaj kościoła pw. Św. Piotra w Okowach, a z 1298 r. parafii. W XIV i XV w. miejscowość pozostawała w rękach Nałęczów Obrzyckich, a następnie Tomickich. Data przyznania praw miejskich nie jest znana. Po raz pierwszy Obrzycko wymienione zostało jako miasto w 1458 r. kiedy na wyprawę malborską przeciwko Krzyżakom wysłało 1 żołnierza.

W XVI w. nastąpił upadek miasta, a wraz z nim utrata praw miejskich. Miejscowość otrzymała je ponownie w 1638 r. od króla Władysława IV, dzięki staraniom ówczesnego właściciela, hetmana wielkiego litewskiego księcia Krzysztofa Radziwiłła. Obrzycko otrzymało wówczas nowy herb przedstawiający na czerwonym polu złoty róg jeleni z trzema trąbami myśliwskimi po bokach. Zarówno trąby w tarczy herbowej jak i wieńcząca ją kiedyś mitra książęca są symbolem ówczesnych właścicieli miasta - Radziwiłłów.

Herb Obrzycka 
https://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Obrzycka

W centrum miasta stoi ceglany, nietynkowany ratusz w stylu barokowym z połowy XVII w. W XIX w. został zamieniony na spichlerz, a w latach 1960-1965 przywrócony do pierwotnego stanu. Obecnie jest siedziba władz miejskich i gminnych.  W południowej ścianie ratusza, na wysokości piętra, wmurowano marmurowe, renesansowe obramienie okna bogato ornamentowane, cenne dzieło sztuki portugalskiej z 1527 r., zakupione i przywiezione w 1843 r. przez Atanazego Raczyńskiego z klasztoru Batalha w Portugalii. W oknie wstawiono witraż z herbem Obrzycka. Poniżej odsłonięta w 1969 r. metalowa tablica upamiętniająca miejsce skąd w 1919 r. wyruszył na front północny pierwszy oddział obrzyckich powstańców.

Ratusz w Obrzycku
https://szamotuly.naszemiasto.pl/wedrowki-po-powiecie-szamotulskim-rynek-w-obrzycku-zdjecia/ar/c7-7679003

Obramienie okna na ścianie Ratusza
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/9220,obrzycko-okno-z-portugalii.html

Na zachód od rynku oddzielony od historycznego centrum stoi późnobarokowy kościół parafialny pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła – najstarszy zabytek architektury miasta. Wzniesiony na planie krzyża greckiego w latach 1714-1758 na miejscu wcześniejszego drewnianego kościoła wzmiankowanego w 1256 r. W 1906 r. świątynia została rozbudowana w kierunku zachodnim o nawę. Na placu przykościelnym stoi neogotycki budynek dawnej organistówki z tablica z herbem Nałęcz i datą 1886. Za kościołem przy ujściu Samy do Warty zachowało się wczesnośredniowieczne grodzisko stożkowate będące pozostałością dawnego grodu kasztelańskiego.

Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Obrzycku 
https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Awi%C4%99tych_Aposto%C5%82%C3%B3w_Piotra_i_Paw%C5%82a_w_Obrzycku